Con người, Linh trưởng, Thực vật: Đồng quản lý Đa dạng sinh học và nâng cao sinh kế tại Việt Nam’ là dự án hợp tác quốc tế giữa BGCI, CEGORN và ICRAF.
“Con người, Linh trưởng, Thực vật: Đồng quản lý Đa dạng sinh học và nâng cao sinh kế tại Việt Nam” là dự án hợp tác quốc tế giữa Tổ chức Bảo tồn các Vườn thực vật Quốc tế (BGCI), Trung tâm Nghiên cứu Quản trị Tài nguyên vùng cao (CEGORN), và Tổ chức Nghiên cứu Nông Lâm Quốc tế (ICRAF – còn được gọi là World Agroforestry) tại Việt Nam.
Dưới đây là nội dung tổng quan về các công việc đã được thực hiện trong dự án này cũng như những phát hiện chính được rút ra trong hơn ba năm triển khai.
Tuyên Hóa, vùng đất độc đáo về sinh học và văn hóa
Tuyên Hóa là một phần của dãy Trường Sơn Bắc, thuộc điểm nóng đa dạng sinh học Ấn Độ-Miến Điện. Những cánh rừng nhiệt đới hằng xanh của Tuyên Hóa là nơi sinh sống của một hệ động thực vật độc đáo bao gồm hơn 78.702,47 ha rừng tự nhiên.
Trữ lượng gỗ tương đối lớn, khoảng ba triệu mét khối, bao gồm các loài gỗ quý như Dạ hương, Huê mộc, Cánh kiến, Lim, Gõ đỏ, Mun và Dổi. Bên cạnh gỗ, rừng còn giàu tre, mây, các loài dược liệu như Sa nhân, Hà thủ ô, Nhân sâm, Trầm hương; và nhiều loại rau dại và cây ăn quả.
Động vật hoang dã cư trú trong những khu rừng này bao gồm các loài ăn thịt như gấu và hổ, cũng như các loài ăn cỏ như nhím, bò tót hoang dã và mang gạc lớn.
Linh trưởng bao gồm khỉ mốc và khỉ đuôi lợn, vượn má đỏ và voọc. Đặc biệt đáng chú ý là voọc Hà Tĩnh (Trachypithecus hatinhensis), còn được người dân địa phương quen gọi là voọc gáy trắng, được liệt kê là loài nguy cấp trong Sách Đỏ của Liên minh Quốc tế Bảo tồn Thiên nhiên và Tài nguyên Thiên nhiên (IUCN) và được ghi nhận trong Phụ lục II của Công ước về thương mại quốc tế các loài động, thực vật hoang dã nguy cấp (CITES).
Đoàn công tác Dự án PPP chụp hình chung cùng lãnh đạo địa phương. Ảnh: ICRAF Việt Nam.
Nằm rải rác giữa núi và đồi rừng là những đồng cỏ, tạo điều kiện môi trường lý tưởng cho chăn nuôi và trồng trọt các loại cây ăn quả như hồ tiêu, vải thiều và bưởi. Mạng lưới sông suối và phụ lưu dày đặc của sông Gianh tại địa phương tạo điều kiện thuận lợi cho nuôi trồng thủy sản và đảm bảo nguồn cung cấp nước ngọt ổn định cho toàn khu vực cũng như các vùng lân cận.
Tuyên Hóa là một huyện của tỉnh Quảng Bình (cũ), thuộc vùng Duyên hải Bắc Trung Bộ, Việt Nam. Dân số của huyện ước tính khoảng 78.585 người vào năm 2022 . Huyện được chia thành một thị trấn Đồng Lê và 19 xã.
Phần lớn cư dân là người Kinh, với một cộng đồng nhỏ người Mã Liềng gồm khoảng 460 người trong 113 hộ gia đình tại năm thôn thuộc hai xã là Thanh Hóa và Lâm Hóa. Với diện tích khoảng 1.129 km², Tuyên Hóa chiếm một phần bảy diện tích của tỉnh Quảng Bình.
Lâm nghiệp là loại hình sử dụng đất chính, trải rộng khoảng 94.878 ha (khoảng 84,1%), với 15,9% diện tích đất chưa sử dụng và mặt nước. Phần còn lại là hỗn hợp đất ản xuất nông nghiệp, đất ở và đất chuyên dùng.
Loài thực vật mới phát hiện trong khuôn khổ Dự án PPP. Ảnh: Taiwania.
Tuyên Hóa cũng là nơi có nhiều di tích lịch sử cấp quốc gia và cấp tỉnh được công nhận. Những di tích này cùng với tài nguyên thiên nhiên và cảnh quan của Tuyên Hóa cho thấy một di sản độc đáo về đa dạng sinh học và văn hóa cũng như nhấn mạnh tiềm năng lớn của địa phương trong phát triển du lịch và dịch vụ.
Trước đây, việc mở rộng diện tích canh tác nông nghiệp, khai thác gỗ trái phép, thu hái lâm sản ngoài gỗ bừa bãi và săn bắt động vật hoang dã, bao gồm cả coọc gáy trắng, là những nguyên nhân chính gây mất đa dạng sinh học trong khu vực. Do đó, năm 2019, tỉnh Quảng Bình đã phê duyệt việc thành lập hơn 500 ha Rừng Đặc dụng (RĐD) tại bốn xã Thạch Hóa, Đồng Hóa, Thuận Hóa và Sơn Hóa thuộc huyện Tuyên Hóa.
Với những hạn chế pháp lý về khai thác lâm sản và các hoạt động nông nghiệp nhằm bảo vệ đa dạng sinh học, việc thành lập RĐD được xem là một cơ hội quan trọng cho công tác bảo tồn. Tuy nhiên, điều này cũng ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh sinh kế của 2.770 hộ gia đình sống phụ thuộc vào tài nguyên rừng tự nhiên, canh tác và chăn nuôi trong khu vực RĐD.
Vì vậy dự án “Con người, Linh trưởng, Thực vật: Đồng quản lý Đa dạng sinh học và Cải thiện Sinh kế tại Việt Nam (Dự án PPP)” ra đời, đây là một sáng kiến quốc tế kéo dài 3 năm (2022–2025) nhằm giảm thiểu suy thoái đa dạng sinh học rừng, bao gồm cả các mối đe dọa đối với loài voọc gáy trắng tại Tuyên Hóa, Việt Nam, thông qua sự tham gia tích cực của cộng đồng vào công tác quản lý RĐD và các mô hình nông lâm kết hợp cải thiện sinh kế.
Với sự tài trợ của Chính phủ Vương quốc Anh thông qua Quỹ Sáng kiến Darwin, dự án hợp tác này được Tổ chức Bảo tồn các Vườn thực vật Quốc tế (BGCI), Trung tâm Nghiên cứu Quản trị Tài nguyên vùng cao (CEGORN), Tổ chức Nghiên cứu Nông Lâm Quốc tế (ICRAF – còn được gọi là World Agroforestry) tại Việt Nam, Tổ Bảo tồn Voọc Tự nguyện (VCG), chính quyền và cộng đồng địa phương phối hợp chặt chẽ trong thời gian triển khai thực hiện.
Dự án PPP nhằm tăng cường an ninh sinh kế bền vững cho người Kinh và các dân tộc thiểu số thông qua các mô hình nông lâm kết hợp thân thiện với môi trường. Dự án đồng thời xây dựng các mô hình đồng quản lý rừng đặc dụng hiệu quả, với sự tham gia chủ động của cộng đồng, trong đó Tổ Bảo tồn Voọc Tự nguyện giữ vai trò then chốt trong bảo vệ tài nguyên rừng.
Bên cạnh đó, dự án nâng cao năng lực kỹ thuật về phục hồi sinh thái, nông lâm kết hợp bền vững, tăng cường nhận thức về tương tác người – động vật hoang dã và thúc đẩy các khuyến nghị thực hành tốt trong quản lý, bảo tồn và phục hồi rừng.
Chuyên gia BGCI trong một khóa tập huấn trong khuôn khổ Dự án PPP. Ảnh: ICRAF Việt Nam.
Đa dạng sinh học
Khu vực Tuyên Hóa (Quảng Bình cũ) nằm trong hệ sinh thái núi thấp và núi đá vôi đặc trưng của Bắc Trường Sơn, sở hữu tính đa dạng sinh học cao với nhiều loài động, thực vật đặc hữu. Theo TS. Ngô Văn Hồng – Giám đốc CEGORN, “nhờ địa hình độc đáo, khu vực này tạo nên sự phong phú cho hệ động thực vật, đặc biệt là nơi sinh sống của nhiều loài nguy cấp như Voọc gáy trắng”.
Các khảo sát năm 2023 ghi nhận 577 loài thực vật, trong đó có 42 loài đặc hữu Việt Nam và nhiều loài quý hiếm, bị đe dọa theo IUCN, Sách Đỏ Việt Nam và CITES.
Đáng chú ý, một loài mới cho khoa học – Begonia tui – đã được phát hiện và xếp vào nhóm Nguy cấp. Trước giá trị sinh học đó, dự án PPP thúc đẩy mô hình đồng quản lý, kết hợp bảo tồn, phục hồi sinh thái và phát triển sinh kế bền vững với sự tham gia của cộng đồng địa phương.
Các hoạt động của dự án
Dự án PPP đã triển khai nhiều hoạt động trọng tâm nhằm tăng cường bảo tồn đa dạng sinh học gắn với sinh kế bền vững và sự tham gia của cộng đồng. Trước hết, dự án củng cố Tổ Bảo tồn Voọc Tự nguyện thông qua trang bị thiết yếu, nâng cao năng lực tuần tra và thúc đẩy phối hợp với chính quyền địa phương, góp phần gia tăng đáng kể số lượt tuần tra và phát hiện bẫy săn trong giai đoạn 2022–2024.
Song song đó, dự án thiết lập hai vườn ươm cộng đồng tại xã Thuận Hóa với công suất trên 30.000 cây giống mỗi năm, tập trung vào các loài bản địa và quý hiếm, vừa phục vụ phục hồi sinh thái vừa tạo thu nhập ổn định cho người dân, đặc biệt là phụ nữ.
Bên cạnh đó, dự án hỗ trợ trồng hơn 80.000 cây bản địa tại vùng đệm và các xã xung quanh RĐD Tuyên Hóa, đạt tỷ lệ sống trên 90%, góp phần kết nối sinh cảnh rừng bị chia cắt. Dự án cũng thúc đẩy xây dựng kế hoạch đồng quản lý cộng đồng, đóng góp vào các chính sách quản lý rừng và quy hoạch lâm nghiệp cấp quốc gia.
Thông qua cách tiếp cận dựa vào cộng đồng và khoa học, dự án đồng thời hỗ trợ thực hiện các công ước quốc tế về đa dạng sinh học và biến đổi khí hậu, phù hợp với Khung Đa dạng Sinh học Toàn cầu và Thỏa thuận Paris.
Việc thúc đẩy các hệ thống canh tác bền vững hơn giúp đa dạng hóa nguồn thu nhập, cung cấp khả năng tiếp cận thị trường tốt hơn và xây dựng năng lực cho người dân tham gia vào hoạt động kinh doanh quy mô nhỏ là rất quan trọng để cải thiện sinh kế của các thành viên trong cộng đồng.
Các học sinh được tham gia ngoại khóa tại địa bàn Dự án PPP. Ảnh: CEGORN.
Dự án đã đạt được những kết quả rõ nét trong cải thiện sinh kế cho các hộ dân sống tại vùng đệm RĐD Tuyên Hóa, nơi sinh kế còn phụ thuộc nhiều vào tài nguyên rừng tự nhiên. Thông qua tham vấn cộng đồng, 100 hộ gia đình được lựa chọn tham gia thí điểm các mô hình nông lâm kết hợp và sinh kế tổng hợp, phù hợp với điều kiện sinh thái địa phương.
Các mô hình tập trung vào trồng cây ăn quả chịu hạn như bưởi, cam, ổi kết hợp với cây trồng ngắn ngày và cây dược liệu, đồng thời phát triển các hoạt động bổ trợ có giá trị kinh tế cao như nuôi gà thả rông, nuôi ong và nuôi cá.
Để hỗ trợ triển khai, dự án đã cung cấp số lượng lớn con giống, cây giống và thiết bị thiết yếu cho các hộ tham gia, góp phần đa dạng hóa nguồn thu nhập và giảm áp lực khai thác rừng. Bên cạnh đó, dự án triển khai các can thiệp có mục tiêu nhằm tăng cường tiếp cận thị trường và sử dụng đất bền vững thông qua việc xây dựng chuỗi giá trị cho thịt gà, cá, mật ong và bưởi.
Các hoạt động như thành lập nhóm doanh nghiệp, chứng nhận VietGAP, dán nhãn và truy xuất nguồn gốc, đào tạo chế biến giá trị gia tăng và kết nối thị trường đã giúp nâng cao giá trị sản phẩm, cải thiện giá bán và giảm sự phụ thuộc của người dân vào các khâu trung gian.
Các hoạt động nông lâm kết hợp theo hướng thị trường của dự án đã cải thiện đáng kể sinh kế và tăng cường bảo tồn đa dạng sinh học tại địa phương. Bằng cách áp dụng các phương pháp canh tác bền vững theo hướng thị trường, cộng đồng địa phương được hưởng lợi từ các cơ hội kinh tế gia tăng, đồng thời góp phần bảo vệ môi trường sống cho loài Voọc gáy trắng. Hỗ trợ kỹ thuật bền vững và liên kết thị trường là yếu tố then chốt để nhân rộng những kết quả này.
Tổ bảo tồn Voọc tự nguyện trong một chuyến tuần tra cùng lực lượng kiểm lâm địa phương. Ảnh: CEGORN.
Nâng cao nhận thức
Với sự hỗ trợ chặt chẽ của chính quyền tỉnh Quảng Bình và huyện Tuyên Hóa, Dự án PPP đã đạt được những kết quả nổi bật trong việc nâng cao nhận thức cộng đồng và tăng cường năng lực địa phương về bảo tồn đa dạng sinh học, phục hồi rừng, nông lâm kết hợp bền vững và phòng ngừa nguy cơ lây truyền bệnh từ động vật sang người.
Các hoạt động được triển khai hướng trực tiếp tới cộng đồng sống trong vùng đệm RĐD, với sự tham gia đa dạng của cán bộ địa phương, kiểm lâm, người dân, giáo viên, học sinh và Tổ Bảo tồn Voọc Tự nguyện.
Thông qua thảo luận nhóm, truyền thông thực hành và các chuyến tham quan thực địa, dự án đã góp phần nâng cao hiểu biết của cộng đồng về tình trạng nguy cấp của Voọc gáy trắng, vai trò của hệ sinh thái núi đá vôi và trách nhiệm bảo vệ loài cùng môi trường sống cho các thế hệ tương lai.
Đồng thời, các hoạt động truyền thông đã nhấn mạnh mối liên hệ giữa sức khỏe con người – động vật – hệ sinh thái, giúp người dân nhận thức rõ hơn về các nguy cơ bệnh truyền nhiễm từ động vật hoang dã và tầm quan trọng của hành vi tương tác có trách nhiệm, đảm bảo vệ sinh.
Trong lĩnh vực giáo dục, dự án đã tiếp cận sâu rộng tới trường học với sự tham gia của 766 học sinh và 40 giáo viên tại bốn trường trung học. Các triển lãm ảnh, hoạt động ngoại khóa và việc lựa chọn 10 “đại sứ học sinh” đã giúp lan tỏa thông điệp bảo tồn tới thế hệ trẻ.
Cuộc thi vẽ tranh trực tuyến về bảo vệ Voọc gáy trắng thu hút hàng trăm lượt tham gia, góp phần mở rộng phạm vi truyền thông trong cộng đồng. Bên cạnh đó, bộ công cụ giảng dạy song ngữ dành cho giáo viên, gắn với bối cảnh sinh thái địa phương, đã được đưa vào sử dụng thực tế, giúp lồng ghép nội dung bảo tồn một cách bền vững trong nhà trường.
Các thông điệp chính của dự án được truyền tải xuyên suốt gồm: Voọc gáy trắng và môi trường sống của chúng cần được bảo vệ lâu dài; hành vi có trách nhiệm và vệ sinh đóng vai trò then chốt đối với sức khỏe con người và động vật; hành động tập thể là nền tảng cho bảo tồn đa dạng sinh học; và quan hệ đối tác đa bên giúp lan tỏa, nhân rộng tác động. Thông qua truyền thông đa kênh và các phim ngắn về bảo tồn, dự án đã góp phần nâng cao rõ rệt nhận thức và cam kết của cộng đồng địa phương đối với công tác bảo tồn thiên nhiên.
Nông dân tưới cây trong một vườn ươm nông lâm kết hợp do ICRAF hướng dẫn kỹ thuật. Ảnh: CEGORN.
Đánh giá của cộng đồng
Nhiều ý kiến từ lãnh đạo địa phương và người dân huyện Tuyên Hóa cho thấy Dự án PPP đã tạo ra những tác động tích cực, cả về bảo tồn đa dạng sinh học lẫn phát triển sinh kế bền vững.
Ông Đinh Tiến Dũng, nguyên Phó Chủ tịch UBND huyện Tuyên Hóa, cho biết địa phương kỳ vọng dự án sẽ tiếp tục đồng hành trong lộ trình thành lập Khu Dự trữ thiên nhiên Khe Nét theo Quy hoạch bảo tồn đa dạng sinh học quốc gia giai đoạn 2021–2030, tầm nhìn đến năm 2050. Việc mở rộng diện tích bảo tồn, theo ông, là cơ sở quan trọng để bảo vệ các loài nguy cấp và hệ sinh thái rừng trong thời gian tới.
Đánh giá từ góc độ phát triển nông nghiệp, ông Phạm Anh Minh, nguyên Trưởng Phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện Tuyên Hóa, ghi nhận dự án đã hỗ trợ hiệu quả cho định hướng phát triển nông nghiệp theo chiều sâu, gắn với bền vững. Dù phạm vi và thời gian triển khai không lớn, dự án đã giúp người dân hình thành các sản phẩm có giá trị kinh tế cao, tiêu biểu là sản phẩm bưởi Sơn Hóa đạt chứng nhận VietGAP, nâng tổng số sản phẩm VietGAP của huyện lên 17.
Ở cấp cộng đồng, ông Trần Xuân Bình (xã Đồng Hóa) chia sẻ rằng những khu rừng từng bị suy thoái nay đã được bảo vệ và trồng bổ sung cây bản địa, góp phần phục hồi màu xanh và giảm tác động của biến đổi khí hậu. Ông Lê Văn Soát (xã Sơn Hóa) cho biết các hoạt động tập huấn và tuyên truyền đã giúp người dân hiểu rõ hơn vai trò của bảo vệ Voọc gáy trắng và trồng rừng gắn với phát triển kinh tế.
Từ góc nhìn bảo tồn, anh Nguyễn Thanh Tú, thành viên nhóm bảo tồn Voọc, nhấn mạnh dự án đã đặt con người vào trung tâm, coi nâng cao nhận thức là nền tảng cho bảo vệ linh trưởng và đa dạng sinh học. Trong khi đó, chị Lê Thị Thanh bày tỏ mong muốn dự án được mở rộng, đặc biệt để tăng cường đào tạo kỹ thuật và hỗ trợ tiếp cận thị trường cho phụ nữ địa phương.
Từ ngày 12/6/2025, Nghị quyết số 202/2025/QH15 của Quốc hội nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam về việc sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh năm 2025:
– Tỉnh Quảng Bình không còn tồn tại và tỉnh Quảng Trị mới được thành lập;
– Huyện Tuyên Hóa không còn tồn tại và 6 xã mới được thành lập: Tuyền Lâm, Tuyên Sơn, Đồng Lễ, Tuyên Phú, Tuyên Bình và Tuyên Hóa;
– Xã Đông Hòa và xã Thạch Hóa không còn tồn tại và sáp nhập vào xã Đồng Lễ mới thành lập;
– Xã Thuận Hòa và xã Sơn Hòa không còn tồn tại và sáp nhập vào xã Tuyên Phú mới thành lập.
Nhằm đảm bảo tính rõ ràng và thống nhất, bài này đề cập đến các đơn vị hành chính cũ, đúng như tên gọi trong quá trình thực hiện Dự án (3/2022 – 3/2025).
