Pù Mát – ‘lá phổi xanh’ và vòng tay mẹ của núi rừng xứ Nghệ

Kho tàng đa dạng sinh học bậc nhất Trường Sơn Bắc

Nếu ai đã từng một lần đặt chân lên miền Tây Nghệ An, hẳn sẽ không thể quên được vẻ đẹp nguyên sơ, khoáng đạt của núi rừng Trường Sơn. Ở nơi biên viễn này, Vườn quốc gia Pù Mát không chỉ là một kho báu đa dạng sinh học bậc nhất Việt Nam, mà còn là chốn che chở bao đời cho đồng bào Thái, Khơ Mú, Đan Lai… như một vòng tay mẹ. Từ những dòng suối mát lành, cánh rừng săng lẻ cổ thụ, cho đến tiếng khèn bè trong đêm hội, Pù Mát vừa mang dáng dấp một phòng thí nghiệm sống khổng lồ của tự nhiên, vừa là mái nhà chung của con người và muôn loài.

Với diện tích hơn 91.000 ha, trong đó 98% được che phủ bởi rừng, Pù Mát được xem là một trong những “lá phổi xanh” quan trọng của dãy Trường Sơn Bắc. Nơi đây hội tụ tới 2.494 loài thực vật bậc cao, gần 1.000 loài động vật, trong đó có hàng trăm loài quý hiếm được ghi vào Sách Đỏ Việt Nam và Danh lục đỏ của IUCN. Rừng nguyên sinh, rừng kín thường xanh ẩm nhiệt đới, rừng lùn đỉnh núi, trảng cỏ cây bụi… tạo nên một bức tranh sinh thái đa tầng, phong phú đến mức các nhà khoa học cứ mỗi lần khảo sát lại phát hiện thêm những loài mới.

Không phải ngẫu nhiên mà Pù Mát từng ghi dấu lịch sử khoa học khi là một trong những địa điểm đầu tiên phát hiện loài Sao la, loài được vì như “kỳ lân châu Á” cực kỳ quý hiếm. Bên cạnh đó, những cái tên như Chà vá chân nâu, Vượn má vàng, Thỏ vằn Trường Sơn, Cầy vằn bắc… cũng đã trở thành biểu tượng của sự độc đáo nơi đây. Nhiều loài chỉ tồn tại ở khu vực này, biến Pù Mát thành “điểm nóng” bảo tồn tầm quốc tế.

Hệ thống sông suối như sông Giăng, Khe Thơi, Khe Bu, Khe Choăng không chỉ nuôi dưỡng đời sống muôn loài mà còn giữ vai trò điều tiết khí hậu, cung cấp nguồn nước cho vùng hạ lưu. Chính chức năng phòng hộ đầu nguồn này khiến Pù Mát trở thành “nguồn sống” của hàng vạn hộ dân trong khu vực.

Nếu rừng là “thân thể” của Pù Mát, thì đồng bào các dân tộc Thái, Khơ Mú, Đan Lai… chính là “hồn” của mảnh đất này. Người Thái chiếm gần 67% dân số vùng đệm, đã sinh sống hàng trăm năm dưới những mái nhà sàn bên ruộng bậc thang, dưới bóng rừng đại ngàn. Nếp sống cộng đồng, lễ hội Xăng Khan, điệu nhảy sạp, khúc hát lăm… không chỉ làm nên bản sắc văn hóa mà còn phản ánh mối quan hệ gắn bó máu thịt giữa con người với thiên nhiên.

Từ bao đời, rừng không chỉ cung cấp gỗ, mây, tre, lâm sản phụ, mà còn nuôi dưỡng văn hóa ẩm thực độc đáo: cơm lam, cá mát sông Giăng, canh măng đắng, rượu cần… Những sản phẩm thổ cẩm của phụ nữ Thái, với hoa văn rực rỡ, không chỉ là hàng hóa du lịch mà còn là “bản đồ văn hóa” được dệt bằng trí nhớ và bàn tay khéo léo.

Với người Đan Lai, tộc người thiểu số đặc biệt ít, sống tập trung ở bản Cò Phạt, Bản Búng thì núi rừng Pù Mát là bức tường thành bảo vệ họ trước khắc nghiệt thiên nhiên. Từ săn bắn, hái lượm cho đến làm nương rẫy trên đất dốc, mọi sinh kế đều gắn liền với nhịp thở của rừng.

Sự phong phú của tài nguyên thiên nhiên và nhân văn khiến Pù Mát có tiềm năng lớn để phát triển du lịch sinh thái cộng đồng – mô hình kết hợp giữa bảo tồn và sinh kế cho người dân vùng đệm. Du khách đến đây có thể trải nghiệm những hành trình không chỉ ngắm cảnh, mà còn sống cùng dân bản, nghe những câu chuyện về rừng, thử dệt thổ cẩm, chế biến món ăn truyền thống.

Những thắng cảnh như thác Khe Kèm, rừng săng lẻ, suối Mọc, đập Phà Lài… không chỉ làm say lòng người bởi vẻ đẹp nguyên sơ, mà còn là “lớp học tự nhiên” giúp nâng cao nhận thức bảo vệ môi trường. Du khách sẽ hiểu rằng, nếu rừng mất đi, thác sẽ cạn, sông sẽ đục, và văn hóa bản địa cũng sẽ mai một.

Tỉnh Nghệ An và Ban quản lý VQG Pù Mát đã có nhiều chính sách hỗ trợ về tập huấn kỹ năng du lịch cộng đồng, xây dựng sản phẩm OCOP từ thổ cẩm, lâm sản, tổ chức lễ hội…

Pù Mát – vòng tay chở che trong bão lũ

Sự gắn kết giữa Pù Mát và người dân không chỉ thể hiện trong sinh kế thường nhật, mà còn rõ nét nhất trong những thời khắc thiên tai khắc nghiệt. Trận lũ lịch sử cuối tháng 7/2025 là minh chứng rõ nét cho điều đó. Khi nước dâng, đất đá tràn vào nhà cửa, người dân hoảng loạn, bất lực. Lúc đó, đã có gần 1.000 người dân các thôn Tiến Thành, Quyết Tiến, khối 4 xã Con Cuông… đã tìm đến Vườn quốc gia Pù Mát để tránh trú.

Những dãy nhà của khu hành chính, trung tâm cứu hộ, phòng họp… bỗng chốc trở thành nơi ở tạm cho người già, phụ nữ, trẻ em. Hơn 60 phòng được bố trí, cán bộ nhân viên vườn cùng chính quyền địa phương lo từng bữa cơm, từng can nước, từng giấc ngủ… cho người dân nơi đây. Trong cơn hoạn nạn, Pù Mát không chỉ là “mẹ thiên nhiên” của muôn loài, mà còn là mái nhà an toàn cho con người, một minh chứng sống động cho mối liên kết giữa bảo tồn thiên nhiên và an sinh xã hội.

Hình ảnh ấy khiến con người ta hiểu rằng, bảo vệ rừng không chỉ là gìn giữ cây xanh hay con thú quý, mà còn là bảo vệ “thành lũy” tự nhiên chống chọi với thiên tai, bão lũ, bảo vệ mạng sống con người.

Dẫu vậy, Pù Mát vẫn đang đối diện nhiều thách thức ví như áp lực từ khai thác tài nguyên trái phép, sinh kế khó khăn của người dân vùng đệm, biến đổi khí hậu, và cả những hệ lụy từ phát triển du lịch thiếu quy hoạch. Nếu chỉ nhìn rừng như một “kho gỗ” hay “mỏ lợi nhuận ngắn hạn”, thì sẽ chẳng bao lâu nữa, lá phổi xanh này sẽ kiệt quệ.

Giải pháp không thể tách rời nguyên tắc “bảo tồn gắn với phát triển bền vững”. Nghĩa là, mỗi tour du lịch, mỗi sản phẩm thủ công, mỗi hoạt động nghiên cứu đều phải song hành với cam kết bảo vệ môi trường, giữ nguyên vẹn đa dạng sinh học. Người dân bản địa, những “người gác rừng” tự nhiên phải được hưởng lợi công bằng từ nguồn tài nguyên này, để họ trở thành đối tác tích cực của công tác bảo tồn.

Nhìn lại, Pù Mát không chỉ là một vườn quốc gia trong danh mục quản lý, mà là một thực thể sống, nơi con người và thiên nhiên đã gắn bó qua nhiều thế hệ. Sự gắn kết ấy là “máu thịt”, rừng nuôi người bằng nước, lúa, cá, măng; người giữ rừng bằng tri thức bản địa, tập tục cúng rừng, lễ hội cầu mưa. Bất cứ sự tách rời nào cũng sẽ dễ dẫn đến tổn thương cho cả đôi bên.

Tương lai của Pù Mát phụ thuộc vào việc chúng ta có giữ được mối gắn kết này hay không. Giữ bằng cách tôn trọng quyền sống của muôn loài; giữ bằng cách để đồng bào bản địa không bị bỏ lại phía sau trong các chính sách phát triển; giữ bằng cách để rừng không chỉ xanh trên bản đồ, mà xanh trong lòng mỗi người dân.

Pù Mát – nơi đỉnh núi 1.841m nhìn chạm mây trời vẫn lặng lẽ làm công việc của mình, điều hòa khí hậu, giữ nguồn nước, nuôi dưỡng văn hóa, và dang tay che chở mỗi khi thiên tai, bão lũ ập về. Đó là lý do để chúng ta không chỉ tự hào, mà còn có trách nhiệm gìn giữ nơi này, như gìn giữ chính mạch sống của mình.

Tại Hội nghị lần thứ 36 các quan chức cấp cao ASEAN về môi trường (ASOEN 36) đã thông qua 6 đề cử Vườn Di sản ASEAN mới (gồm 3 vườn ở Malaysia và 3 vườn ở Viet Nam, trong đó có VQG Pù Mát). Kết quả này sẽ tiếp tục được thông qua tại cuộc họp Bộ trưởng ASEAN về môi trường – AMME sẽ diễn ra vào tuần đầu tháng 9 tới.